چرا کم‌اظهاری در صادرات افزایش‌یافته است؟

براساس گزارش پژوهشکده پولی و بانکی، مهم‌ترین عامل اثرگذار در کم‌اظهاری صادرات، اختلاف نرخ ارز سامانه نیما و نرخ ارز بازار آزاد است؛ به طوری که در دوره‌هایی مانند زمستان ۱۴۰۱ که اختلاف این دو نرخ بیشتر شده، نرخ کم‌اظهاری نیز به صورت فزاینده بیشتر شده است. در این گزارش آمده است که به دلیل اعمال تحریم‌های بین‌المللی و جهش‌های ارزی متعدد در سال‌های اخیر نظام ارزی در کشور به منظور کنترل بازار ارز، چند نرخی شده است. از شهریور ۱۳۹۷ صادرکننده‌ها ملزم به بازگشت ارز صادراتی و فروش آن در سامانه نیما شدند که نرخ آن از نرخ بازار آزاد کمتر است. از این رو، انگیزه برای کم‌اظهاری صادرات برای صادرکننده‌ها ایجاد شده است. از طرف دیگر، مدیریت بازار ارز مستلزم این است که دولت قادر به شناسایی و مدیریت ارزهای ورودی و خروجی کشور باشد و از این رو به منظور مدیریت بهتر منابع ارزی و کنترل قرار سرمایه، ضروری است که دستگاه‌های حاکمیتی در مسئله کم‌اظهاری صادرات ورود جدی داشته باشند.
با وجود اهمیت این پدیده در مطالعات داخلی و خارجی، روش یا مقیاسی برای کم‌اظهاری صادرات ارائه نشده بود و از این جهت ابعاد این پدیده و گستردگی آن برای اقتصاد ایران مبهم است.
با توجه به نرخ برآوردی برای کم‌اظهاری صادرات و تعمیم این نرخ به کل صادرات غیرنفتی کشور می‌توان برآورد دلاری از میزان کم‌اظهاری صادرات در سال‌های مختلف داشت که از حاصل ضرب ارزش دلاری صادرات غیرنفتی و نرخ کم‌اظهاری صادرات در سال‌های مختلف حاصل می‌شود. میانگین متحرک سه ماهه شاخص کم‌اظهاری صادرات محاسبه‌‌شده با شاخص اختلاف نرخ ارز در سامانه نیما که صادرکنندگان متعهد به فروش ارز در این سامانه با نرخ ارز در بازار آزاد مقایسه‌‌شده و نتیجه آن نشان می‌دهد که همبستگی بسیار بالا و قابل ملاحظه‌ای بین شاخص کم‌اظهاری صادرات و میزان اختلاف نرخ ارز آزاد و نیما وجود دارد؛ به گونه‌ای که در هر دوره که اختلاف نرخ ارز آزاد با نرخ ارز نیما کم و به صفر نزدیک شد.
صادرکننده‌ها در نظام‌های چند نرخی ارز با هدف عدم عرضه ارز صادراتی با نرخ‌های ارز رسمی پایین‌تر ارزش صادراتی خود را کمتر از میزان واقعی گزارش می‌کنند. البته کم‌اظهاری صادرات می‌تواند با انگیزه‌های دیگری مانند پولشویی و فرار مالیاتی نیز صورت گیرد. با این حال با توجه به اهمیت بازگشت ارز صادراتی به چرخه اقتصاد، ضروری است که سیاست گذار بررسی جامعی در خصوص کم‌اظهاری صادرات داشته باشد و راهکارهایی در این راستا ارائه کند.
بنابراین در بلندمدت و در شرایطی که نرخ بازار به نرخ تعادلی ارز نزدیک است، یکسان سازی ارزی می‌تواند اقدامی مؤثر در راستای کنترل کم‌اظهاری صادرات باشد اما در کوتاه مدت و در زمان تسلط عامل انتظارات بر عوامل بنیادین پویایی نرخ ارز، بازار با توجه به اینکه اظهار نادرست صادرات و واردات تخلفی محسوب می‌شود.
بهره‌گیری از ظرفیت حکمرانی داده‌محور در شرایط فعلی که داده‌های حوزه های مختلف ثبت می‌شوند، یکی از اصلی ترین و کارآمدترین روش‌های مقابله با تخلفات کم‌اظهاری صادرات استفاده از داده‌های حوزه‌های مختلف است. بهره‌گیری از داده‌های سامانه جامع تجارت داده‌های بین‌المللی و قیمت‌های جهانی اطلاعات شرکت‌های بورسی و سایر مجموعه داده‌ها در کنار یکدیگر به خوبی می‌تواند موارد ثبت‌‌شده غیر نرمال را شناسایی و تا حد زیادی از ثبت نادرست صادرات و واردات جلوگیری کند. همچنین، مغایرت حجم محموله با مقیاس فعالیت‌های تجاری روتین صادرکننده یا وارد کننده، مغایرت نوع کالایی حمل‌‌شده با فعالیت‌های تجاری عادی صادرکننده با وارد کننده، همکاری گمرک با مرکز اطلاعات مالی سازمان مالیاتی و بانک مرکزی، نیازمند همکاری دستگاه‌های متعددی است با توجه به ماهیت کار علاوه بر گمرک، دستگاه‌های دیگری مانند مرکز اطلاعات مالی به دلیل ماهیت پول شویی سازمان مالیاتی به واسطه اینکه عمل فرار مالیاتی تلقی می‌شود و بانک مرکزی به دلیل دسترسی به داده‌های ارزی و تخصیص ارز نیز در این حوزه دخیل بوده و به کارگیری ظرفیت تمام این دستگاه‌ها می‌تواند مبارزه با چنین تخلفی را تسهیل کند.
علاوه بر این، استفاده از ظرفیت سامانه جامع تجارت و انبار و فاکتورهای الکترونیک برخی بسترها در کشور برای رهگیری زنجیره تولید راه‌اندازی شده است که سامانه جامع تجارت و انبار از مهم‌ترین آنها است. الزام صادرکننده‌ها و وارد کننده‌ها به ثبت دقیق میزان خرید مواد اولیه و فروش محصولات و همچنین الزام استفاده از فاکتورهای الکترونیک از اقدامات مؤثری است که می‌تواند داده‌هایی فراهم کند که از تخلفات کم‌اظهاری صادرات جلوگیری کند