باطلههای معدنی؛ میراث تخریب

باطلههای معدنی، پسماندهای جامد و مایع ناشی از استخراج و فرآوری مواد معدنی، یکی از چالشهای اصلی صنعت معدن هستند. گزارش(2024) PwC ارزش بازار جهانی معدن را 3 تریلیون دلار برآورد کرد، اما تولید سالانه 100 میلیارد تن باطله، اثرات زیستمحیطی و اقتصادی سنگینی به همراه دارد. این مواد، که اغلب در سدهای باطله ذخیره میشوند، منابع آب، خاک و هوا را تهدید میکنند، اما فناوریهای نوین و بازیافت، فرصتهایی برای کاهش آسیبها و خلق ارزش ارائه میدهند.
تولید و اثرات زیستمحیطی
باطلههای معدنی شامل سنگهای باطله، پسابهای اسیدی و فلزات سنگین مانند سرب، روی و کادمیم هستند. گزارش(2024) IEA نشان میدهد که استخراج هر تن مس تا 200 تن باطله تولید میکند، که 70% آن در سدهای باطله انباشت میشود. زهاب اسیدی معدن (AMD) با pH کمتر از 3، تا 50% منابع آبی مجاور را آلوده میکند. به عنوان مثال، سد باطله معدن مس سونگون در ایران، طبق مطالعه(2024) EFMEA ، خطر نشت فلزات سنگین به آبهای زیرزمینی را افزایش داده است. تخریب 30% پوشش گیاهی و فرسایش خاک از دیگر اثرات مخرب هستند.
چالشهای مدیریت
سدهای باطله، که برای مهار پسماندها طراحی شدهاند، با ریسکهای مکانیکی و زیستمحیطی مواجهاند. گزارش(2025) Acadmine نشان میدهد که 10% سدهای باطله جهانی در دهه گذشته دچار نشت یا شکست شدهاند، مانند فاجعه Brumadinho برزیل (2019) که 270 کشته بر جای گذاشت. در ایران، ناپایداری سدهای باطله، بهویژه در معادن مس و طلا، به دلیل فرسودگی تجهیزات و کمبود نظارت، خطرآفرین است. هزینههای مدیریت این سدها، که تا 20% بودجه عملیاتی معادن را تشکیل میدهد، فشار اقتصادی ایجاد کرده است.
فناوریهای نوین و بازیافت
فناوریهای سبز راهکارهایی برای کاهش اثرات باطلهها ارائه دادهاند. باطله خمیری، با 75% محتوای جامد، حجم مخازن را تا 34% کاهش داده و مصرف آب را 14% کم کرده است، مانند پروژه معدن طلای آقدره (2024). جامدسازی با سیمان و نانوذرات، طبق مطالعه(2024) Virascience، شستشوی فلزات سنگین را تا 60% کاهش داده است. بازیافت باطلهها نیز رو به رشد است؛ استرالیا در 2024 از 40% باطلههای مس برای تولید مصالح ساختمانی استفاده کرد.
ایران با 7% ذخایر معدنی جهان، سالانه 500 میلیون تن باطله تولید میکند. گزارش مرکز پژوهشهای مجلس (2024) نشان میدهد که 80% سدهای باطله ایران فاقد استانداردهای ISO 14001 هستند، و تحریمها مانع دسترسی به فناوریهای نوین شدهاند. معدن مس سرچشمه، با تولید 100 میلیون تن باطله در سال، نمونهای از مدیریت ضعیف است که آلودگی آبهای محلی را 25% افزایش داده است.