در سایه خشکسالی و خاموشی‌های بی‌امان، صنایع ایران زیر فشار کمبود آب و برق در تکاپوی بقاست. آیا این ستون‌های حیاتی اقتصاد در گرداب ناترازی فرو خواهد رفت؟
پنج سال خشکسالی تاریخی، کاهش 43درصدی ظرفیت سدها و ناترازی 26هزارمگاواتی برق، تقاضای فزاینده و سوءمدیریت، بخش تولید به‌ویژه صنایع آب‌بَر و انرژی‌محور مانند فولاد، پتروشیمی، معادن و نیمه‌رساناها را در آستانه فروپاشی قرارداده است؛ تا جایی که سه‌روز در هفته، برق واحدهای صنعتی قطع می‌شود و بحران کمبود انرژی، صنایع را فلج کرده است. بحرانی که با زیان 20 میلیارد دلاری، اقتصاد نحیف ایران را تهدید می‌کند.
وضعیت جهانی
مدیریت منابع آب و برق به‌عنوان شریان حیاتی صنایع، از سال 2025 به یک چالش جهانی مبدل‌شده است. گزارش سال 2024 شرکت بین‌المللی خدمات حرفه‌ای PwC که با آمار نهادهایی مانند آژانس بین‌المللی انرژی(IEA) و بانک جهانی همخوانی دارد، ارزش بازار جهانی انرژی شامل زنجیره کامل تولید، توزیع و مصرف انرژی را 9.1 تریلیون دلار برآورد کرده است. همچنین با توجه به روند رشد صنایع آب‌بَر، پیش‌بینی می‌شود تقاضای آب صنعتی تا سال 2030 به 1.9 تریلیون مترمکعب برسد.
بخش صنعت، اکنون 30درصد انرژی و 20درصد آب شیرین را مصرف می‌کند. آژانس بین‌المللی انرژی، پیش‌بینی می‌کند با گسترش دیتاسنترها و خودروهای برقی، تقاضای برق صنعتی با رشد سالانه 3.2درصدی تا سال 2030 به 15هزارتراوات‌ساعت برسد و منابع آب شیرین نیز با تنها 2.53درصد آب‌های سطحی قابل‌استفاده، به‌شدت محدود شود. همچنین گزارش سال 2025 سازمان علمی تغییر اقلیم(IPCC) وابسته به سازمان ملل، کاهش 15درصدی بارندگی در مناطق خشک و کمبود منابع آبی صنایع را تأیید می‌کند. بر اساس این گزارش، انتشار کربن صنایع به 40درصد کل انتشار جهانی و هدررفت آب در فرآیندهای صنعتی به 30درصد رسیده است.
شرایط بحرانی ایران
ایران با ناترازی 26هزارمگاواتی برق و کاهش ظرفیت سدها به 43درصد، طبق گزارش سال 2024 سازمان EFMEA (نهادی که جریان‌های زیست‌محیطی و مدیریت منابع آبی را در ایران پایش و ارزیابی می‌کند)، گرفتار بحران بی‌سابقه‌ای شده است؛ تا جایی‌که مسعود پزشکیان رئیس‌جمهوری هشدار داد: «اگر مصرف آب را مدیریت نکنیم، تا مهر یا آبان سدها خالی می‌شوند».
گزارش 2024 مرکز مطالعات استیمسون، نشان می‌دهد قطعی برق در تابستان و زمستان، تولید فولاد در استان فارس را به 20درصد ظرفیت کاهش داده و زیان 20 میلیارد دلاری به صنایع تحمیل کرده است. کاهش 33درصدی بارش‌های سالانه و افزایش دمای تفصیلی(تغییرات تدریجی و بلندمدت دمای جو زمین) نیز منابع آبی کشور را به‌شدت تهدید می‌کند. به‌گفته عباس علی‌آبادی وزیر نیرو، «ناترازی برقِ ناشی از تغییرات اقلیمی، جهانی است و در 67 سال گذشته بی‌سابقه بود»؛ کارشناسان اما سوءمدیریت را علت اصلی این ناترازی می‌دانند.
به‌گزارش نیویورک‌تایمز، ظرفیت مخازن آب تهران به 14درصد رسیده و سد لار تنها 1درصد پُر است. این بحران با افزایش حفر چاه‌های غیرمجاز و اجرای پروژه‌های انتقال آب مانند طرح کرون در خوزستان(یکی از پروژه‌های جنجالی که با هدف انتقال آب از حوضه‌های کارون و دز به مناطق مرکزی ایران اجرا می‌شود)، تشدیدشده است. سخنگوی صنعت آب نیز گفت: «24 استان تحت تنش آبی‌اند، و تهران و البرز در صدرند». به گفته جعفر پورکبگانی نماینده بوشهر در مجلس شورای اسلامی: «برخی مناطق در دمای 48 درجه و رطوبت 100درصد تنها دوساعت در 48 ساعت آب دارند». کمبود آب به‌حدی رسیده که وزیر نیرو نگران جیره‌بندی آب است.
توقف تولید
صنایع آب‌بَر، برای خنک‌سازی و تولید انرژی به آب وابسته‌اند. نَشت و اُفت فشار آب، مصرف انرژی را 25درصد افزایش‌داده و قطع برق، پمپاژ آب را نیز مختل کرده است. گزارش‌ها نشان می‌دهد توقف تولید در 50درصد کارخانه‌های کوچک در فارس، توان عملیاتی را به 20درصد رسانده است. محمدحسین دیدبان کارشناس انرژی هشدار می‌دهد: «کسری 32 هزارمگاواتی برق، 45درصد شبکه را فلج‌کرده و تهدیدی برای امنیت ملی است.» روزنامه جوان نیز تأیید کرد: «خاموشی‌ها به بحرانی اساسی برای اقتصاد و صنعت تبدیل شد». به‌گفته یکی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی، «کشاورزی با مصرف 80درصدی آب، بیشترین ضربه را دیده است».
استخراج رمزارزها به‌ویژه بیت‌کوین نیز به یکی از عوامل تشدید ناترازی برق تبدیل شده است. برآوردهای رسمی نشان می‌دهد، مزارع ماینینگ مجاز در مجموع حدود ۶۰۰ مگاوات برق مصرف می‌کنند؛ رقمی معادل مصرف برق چند شهر کوچک! با احتساب مزارع غیرمجاز، این رقم می‌تواند به بیش از ۱۰۰۰ مگاوات نیز برسد.
تجربه کشورهای پیشرفته
تجربه کشورهای پیشرفته در استفاده از نوآوری، به‌ویژه فناوری‌های مبتنی بر اقتصاد چرخه‌ای(Circular Economy)، می‌تواند یک الگوی مصرف مناسبی برای صنایع ایران باشد. طبق تازه‌ترین گزارش سازمان بین‌المللی WEF(World Economic Forum)، با این مدل اقتصاد انرژی، می‌توان 20درصد از هزینه‌های تولید کاست و فرایند بازیافت آب را در مسیر پایدار قرار داد.
سنگاپور با سیستم چهارشاخه (Four National Taps)1. جمع‌آوری باران از مخازن هفده‌گانه 2. بازیافت پساب(NEWater) 3. تصفیه آب شهری و 4. واردات محدود، بحران آب را مهار کرده است. به گزارش سازمان خدمات عمومی سنگاپور(PUB) با حسگرهای IoT، نَشت آب 30 و مصرف آب صنعتی 60درصد کاهش یافته است.
آلمان نیز در سال گذشته با یک سیاست جامع و بلندپروازانه موسوم به Energiewende، بیش از 50درصد برق مورد نیاز را از منابع تجدیدپذیرِ پایدار و کم‌کربن تأمین کرده است. شبکه هوشمند زیمنس، هدررفت برق را به 4درصد رساند و سیستم‌های بازیافت آب در کارخانهBMW، مصرف را تا 40درصد کاهش داد. همچنین استانداردهای ایزو 14001 تا 50درصد از مصرف انرژی تصفیه‌خانه‌ها کاست.
دانمارک با تولید 56درصد برق بادی، هزینه تولید را به 30 دلار بر مگاوات‌ساعت رسانده است. حسگرهای IoT نیز نَشت آب را تا 25درصد کاهش داده و موجب تقویت پایداری صنعتی شده‌اند.
ژاپن با ایجاد سیستم‌های هوشمند، مصرف انرژی صنایع را 15درصد کاهش داده است. فناوری بازیافت آب شرکت میتسوبیشی شیمی‌کال(MCAS)، 50درصد آب صنعتی را بازچرخانی می‌کند. همچنین سرمایه‌گذاری 200میلیارد دلاری در هیدروژن سبز، وابستگی به سوخت فسیلی را در این کشور کاهش داده است.
به باور بسیاری از کارشناسان، با توسعه و گسترش فناوری‌های نوین و سیاست‌گذاری‌های هوشمند، مصرف آب را می‌توان بین 30 تا 40درصد و وابستگی به شبکه برق را تا 25درصد کاهش داد. بدون استفاده از تجارب کشورهای پیشرو و اجرای مجموعه‌ای از اصلاحات و برنامه‌های فوری، زیان‌های چند ده میلیارد دلاری و تعطیلی صنایع همچنان تداوم خواهد یافت و آینده‌ای غیرقابل‌جبران در انتظار است.
فناوری‌های نوین
1- دیجیتال‌سازی و هوش مصنوعی
هوش مصنوعی و دوقلوهای دیجیتال، مصرف آب و برق را متحول کرده است. تازه‌ترین گزارش Deloitte (یکی از چهار مؤسسه بزرگ حسابرسی و مشاوره مدیریتی جهان)، نشان می‌دهد هوش مصنوعی 25درصد مصرف انرژی در صنایع را کاهش داد. به‌عنوان مثال شرکت BHP یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های معدنی و منابع طبیعی جهان، با استفاده از این فناوری، هزینه‌های بهینه‌سازی انرژی در معادن را 15درصد پایین آورد.
اتریش از سیستم‌های DSS (سامانه پشتیبان تصمیم‌گیری) و EMPC (کنترل پیش‌بین مدل‌محور انرژی)، برای زمان‌بندی هوشمندِ پمپاژ آب استفاده می‌کند. با این مدل نیز می‌توان 20درصد در هزینه‌های انرژی صرفه‌جویی کرد. این سامانه‌ها با تحلیل داده‌های لحظه‌ای مصرف و هزینه انرژی، پمپاژ را به زمان‌هایی با کمترین نرخ مصرف برق منتقل می‌کنند.
2- سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر
سرمایه‌گذاری در نیروگاه‌های خورشیدی شناور و بادی، با هدف تأمین 10درصد برق صنعتی تا 2030، به‌طور قطع ناترازی را کاهش می‌دهد. طبق گزارش آژانس بین‌المللی انرژی، تولید برق بادی و خورشیدی در سال 2024 به 12درصد برق جهانی رسید؛ همچنین با بکارگیری باتری‌های لیتیوم-یون، پایداری شبکه‌ها ارتقا یافت. به‌عنوان مثال، مدل پروژه‌های خورشیدی شناور در ژاپن، تا حد زیادی ناترازی را کاهش داده است. در ایران، تنها 1درصد تولید برق با انرژی تجدیدپذیر تامین می‌شود.
3- گسترش فناوری ZLD
سیستم‌های ZLD (تخلیه صفر مایع) که نوعی فناوری پیشرفته در مدیریت پساب صنعتی است، با هدف حذف کامل تخلیه مایعات آلوده به‌محیط‌زیست طراحی‌شده است. این فناوری با بازیافت 90درصد پساب صنعتی اروپا در صنایع پتروشیمی و فولاد، وابستگی به منابع جدید آبی را 40درصد کاهش داد. با حسگرهای IoT نیز می‌توان تا 30درصد از نَشت آب جلوگیری کرد.
4- راه‌اندازی سامانه ارزیابی مصرف آب و برق
نظیر آنچه آلمان از سامانه‌های IoT و داده‌کاوی، برای پایش مصرف در صنایع استفاده کرد، می‌توان الگوهای مصرف را در ایران شفاف کرد. تعیین KPI (شاخص‌های کلیدی عملکرد) نیز برای کاهش 30درصد مصرف آب و برق ضروری است. این شاخص‌ها باید دقیق، قابل‌اندازه‌گیری، هدفمند و دارای بازه زمانی مشخص باشد.
5- اصلاح سیاست‌ها و رویه‌ها
لغو مجوز چاه‌های غیرمجاز، اصلاح قیمت‌گذاری با تعرفه‌های پله‌ای و تشویق صنایع کم‌آب‌بَر، مصرف آب را کاهش می‌دهد. حفر چاه‌های غیرمجاز و اجرای پروژه‌های انتقال آب، مانند طرح کرون در خوزستان، منابع و اکوسیستم را تخریب کرده است. این طرح جنجالی قرار است آب را از حوضه‌های کارون و دِز به مناطق مرکزی ایران انتقال دهد.
6- آموزش عمومی
کمپین‌های رسانه‌ای هدفمند، مانند تجربه موفق سنگاپور در دهه اخیر، نقش مؤثری در تغییر الگوهای مصرف انرژی ایفا کرده‌اند. دولت سنگاپور با استفاده از رسانه‌های سنتی و دیجیتال، آگاهی عمومی درباره اهمیت صرفه‌جویی در مصرف آب و برق را افزایش داد و الگوهای رفتاری شهروندان را به‌صورت پایدار تغییر داد. این کمپین‌ها با ارائه مشوق‌های مالی، نمایش پیام‌های آموزشی خلاقانه و مشارکت نهادهای محلی، به کاهش ملموس مصرف منجر شدند. در ایران نیز، طراحی و اجرای چنین کمپین‌هایی با هدف کاهش مصرف خانگی و صنعتی می‌تواند بخشی از راه‌حل ناترازی انرژی باشد. اثرگذاری این اقدامات در گرو تداوم، انسجام پیام‌رسانی و بهره‌گیری از اعتماد عمومی است.
7- تاسیس نهاد تنظیم‌گر
ایجاد سازمان مستقل با سیاست‌گذاری شفاف، به‌منظور کاهش دخالت گروه‌های ذینفع و جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی، بسیار ضروری است. بر اساس آخرین اطلاعات موجود، میزان جذب سرمایه‌گذاری خارجی در بخش آب و برق ایران تا سال‌های ۲۰۲۴ و ۲۰۲۵، محدود و فاقد شفافیت کامل بوده است. طبق گزارش رسمی دولت، مجموع سرمایه‌گذاری خارجی مصوب در دولت گذشته (از ۱۴۰۱ تا اوایل ۱۴۰۴) حدود ۸٫۲ میلیارد دلار بوده که حدود ۵٫۵ میلیارد دلار آن در بخش انرژی از جمله برق و گاز سرمایه‌گذاری شده، اما آمارهای مستقل سازمان ملل(UNCTAD) نشان می‌دهد، سالانه حدود ۱٫۵ میلیارد دلار سرمایه خارجی جذب‌شده که بیشتر به قراردادهای مصوب و نه سرمایه‌گذاری نقدی و عملیاتی مربوط بوده است.
8- نوسازی زیرساخت‌ها
گزارش 1403 مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، از فرسودگی 70درصدی تجهیزات نیروگاهی ایران حکایت دارد. تلفات 13درصدی شبکه برق و نبود سامانه‌های هشدار فوری، موجب اختلال در تولید شده است. آلمان با استفاده از شبکه‌های هوشمند، تلفات را به 4درصد رسانده است. برآوردها نشان می‌دهد برای نوسازی زیرساخت‌های آب و برق ایران به‌ویژه در بخش تأمین، انتقال و توزیع، سرمایه‌گذاری قابل‌توجهی لازم است. در بخش برق برآورد شده، تنها برای رفع کسری حدود 14 تا 26هزارمگاواتی، حداقل ۱ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری مستقیم در نیروگاه‌ها، توسعه ظرفیت تولید و ارتقای راندمان نیاز است. بر اساس برآوردهای کلان اقتصادی دولت، برای پشتیبانی رشد نظام‌مند اقتصاد کشور تا سال ۲۰۳۱، حدود ۲۰۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در بخش زیرساخت‌ها (شامل آب، برق، حمل‌ونقل و ساخت‌وساز) نیاز است؛ سهم قابل‌توجهی از این منابع باید به نوسازی زیرساخت‌های انرژی و آب اختصاص یابد.
